Әсіресе, қазіргі алмағайып заманда қоғам ұлы Абайдан нәрленуге, сол арқылы болмысы бөтен ой-танымдарға қарсы иммунитет қалыптастыруға зәру. Хакім Абай қиыр шеттегі Шыңғыстау бөктерінен-ақ Еуропаның ақыл-ойы дамуын қалт жібермей қадағалап отырған. Қалың елі қазағының діншілдігі туралы Абай былай дейді: «Қазақ құлшылығым Құдайға лайықты болса екен деп қам жемейді. Тек жұрт қылғанды қылып, жығылып тұрса болғаны... Тілін жаттықтырып, дінін тазартып, ойланып, үйреніп әлек болмайды». Бұл – абайтанушы ғалым Асан Омаровтың хакім туралы ойларынан үзінді. Абай мен Шәкәрімнің күллі адамзатқа жол сілтеген рухани көсем екені ақиқат. «Осындай данасы бар халыққа ұстазды сырттан іздеу де жараспас» дейді ғалым. Ендеше Абай ілімі туралы ғалым пікіріне ойыссақ. 

– Асан аға, биыл Абай Құ­­нан­­байұлының туғанына – 180 жыл. Абай әлемінде зерттел­меген тақырып бар ма?

– Абайдың Шығысы әлі күнге толық зерттелген жоқ. Оның себебі көп.  Абайдың Шығысы ұғымына иман, дін, ғибадат тақырыптары және толық адам, үш сүю, Хақ жолы ілімдері кіреді. Бүгінгі абайтанудың сүйекті мәселе­лері –  осылар. Олар­ды тия­нақ­тау үшін үлкен ғылы­ми жұмыстар атқа­рылуы керек.

– Абай ілімі деген – теле­гей терең мұхит. Ол мұхиттың біз әлі бетін қалқып жүрген секілдіміз. Тереңдей түссек, нені аңғарар едік?

– Абай іліміне тереңдей түс­сек, Алланың және адам­ның болмысын танып-білуге мүмкіндік туады. Бұл – адам өмірінің мән-мағынасын және оның рухани болмысы қайтсек жетілетінін білу де­ген сөз. Бұдан бөлек, әлем­нің үйлесімділік заңын түсі­нетін боламыз. Осылайша, әр қа­зақ дүниенің кетігін та­уып, соған қалай бір кір­піш болып қалануды білетін болады. Былайша айтқанда, көкірек көзі ашылады. Міне, Абай ілімін мемлекеттік дең­гейде насихаттаудың қажет­тілігі  осы арада.

– Абайтану тұрғысында біз ең алдымен бас абайтану­шы деп кімді айтар едік?

– Бас абайтанушы деп сөз жоқ, ғұлама Мұхтар Әуе­зовті айтамыз. Бұл ғылымды бастап берген – Әлихан Бө­кейханов. Абайды насихат­тауға барлық Алаш арыстары атсалысты. Мұхаңның орны бөлек болатыны – ол Абайды қазаққа ғана емес, әлемге танытты, «Абай жолы» эпо­пеясы жөні­мен, сондай-ақ көп­теген абай­тану­шы шә­кір­­тін даярлап кетті.

– Абай өлең­дерінің Алаш зия­лы­ларына әсері қандай болды? 

– Абайдың қа­зақ халқы­на, оның ішінде Алаш зия­лы­­­ларына әсері орасан зор бол­ды. Абай ұлттың сана-сезімін оятып, ақыл-есін жаңа дең­гейге көтерді. Бұл – ақиқат. Сәбит Мұқа­новтың кезінде «Қазақ» газеті төңірегіне жинал­ған қазақ оқығандары Абайды рухани әке қылып» алды дегені жайдан-жай емес. Ел болу идеясын алаштықтар Абайдан сіңірді. Мәселен, «Сегіз аяқта» Абай қазақты түзелуге, яғни елдік­ке үндеп, астарлы түрде отар­шыл билікті сынайды. Бұл өлең­нің алғашқы атауы «Оян қазақ» болған деген болжам бар. Қайткен күнде де Мір­жақып Дулатов өзінің «Оян қазағын» жазғанда үстелі үстінде Абайдың 1909 жылғы тұңғыш жинағы жатқаны факт. Айта берсек, қазақ интеллигенциясына Абай ұстаз болғаны туралы дерек­тер таусылмастай көп. ХХ ғасырда дүниеге Абай­дың көзімен қарауды үйрен­ген, үлгі-өнеге алғандар қаншама десенізші, санасаң санына жете алмайсың.

– Абай өлеңдерінде «қа­те­­лесіп» өзге шумақтардың  тү­сіп кетуі, кей өлеңдердің өз­ге­ге таңылып кетуі дейтін тұсы көп секілді. Абайтану­шы­лар бұл тұрғыда толық зерделеп бітті ме?

– Өкінішке қарай, Абай­дың асыл мұрасы қатеден арылып болды деуге ертерек. Иә, текстологиялық қате қазір жоққа тән. Бірақ Абай өлеңдерінің датасында кет­кен қателіктер баршылық. Оларды Кәкітай Ысқақов уа­қыт тығыздығы жағ­дайын­да жалғыз өзі қойып шыққан бо­латын. Сол қал­пы қала бер­ді. Сол сияқты бірі­гіп кет­кен әлде­не­ше өлең бар. Мы­салы, аға­сы Тәкежан сынал­ған өлең екі өлең ара­сына кірі­гіп, бүр­кеме­леніп қалған. Мұны Кәкітай мен Тұрағұл­дың ағайын ара­сын­да араз­дық тумасын деп жасағаны белгілі. Әйгерімге, Әкім­байға арналған өлеңдер тағ­ды­ры да осындай. Бір сөзбен айтқан­да, Абай өлеңдерінің хро­нологиясы едеуір өзгеріс­терді қажет етеді. Оны түзету Абай мен халықтың арасын жа­қын­дата түсетін болады.

– «Сенбе жұртқа, тұрса да қанша мақтап, 

Әуре етеді ішіне қулық сақтап.

Өзіңе сен, өзіңді алып шығар,

Еңбегің мен ақылың екі жақтап» деген өлең жолын­дағы соңғы шумақтың «қайра­тың мен ақылың екі жақтап» екенін нақты дәлелдеп жаз­саңыз да, әлі күнге қолданыста «еңбегің мен ақылың екі жақтап» деп жазылады. Бұл қателікті қайтсек түзейміз? 

– Еңбегің мен ақылың емес, қайратың мен ақылың болуы керек. Себебі бұл өлең­­де де ақын адамның үш қа­сиетін (қайрат, ақыл, жүрек) өзек еткен. Бұл үшеуі орта­ғасырлық Ғазали сияқ­ты ойшыл­дардың еңбек­терінде де бар. Еңбек боп жазылып, түзетілмей қалуы – кешегі кеңестік идеология­ның салдары. Сол стереотип әлі күнге тірі. Шындығында, еңбексіз жан-жануар да өмір сүре алмайды. Қайрат адамға ғана тән, ол ерік-жігер деген мағынаны білдіреді. Ақыл, ес, сана, түйсік, сезім сияқты Рухтан туады.

– «Қазаққа ес кіргенде, Абай ескіреді» деген Асқар Сүлейменовтің сөзін тікелей ұғатындар көп. Абайдың ес­кірмеуі бізге (қазаққа) ес кірмеуінде жатыр ма? Біз әлі күнге Абай айтқан кемшілік­терден ұзап (алыстап) кете қоймаған секілдіміз. Неге? 

– Асқар Сүлейменов афоризм жүйрігі болған соң айтып қалған нақылының бірі ғой. Шындығында, Абай ешқашан да ескірмейді, өйткені тек қана руханиятты, рухани жетілуді айтқан. Адам бол идеясын қалыптап, қазақ­ты соған көтеруге бар күшін сарқа жұмсады. «Мың­мен жалғыз алыстым» дейтіні – сол. Қазір неге оңалып кетпедік, бес асыл істі неге ұстанбадық десеңіз, оның өзіндік себебі бар. Бастысы, жан мен тән таласында билік­ті тән құма­рына беріп қоюға тіреледі. Тек заттық өнімді өндіру, тұтынушылық психо­логия бүкіл адамзат санасын жау­лап алды қазір. Басқа түгіл АҚШ-тың жаңа сай­ланған президенті Трамптың өзі де Америка америкалық болып қалуы керек, ол үшін өзіндік салт-сана, әдет-ғұрып сақ­талуы керек деп бастама көтеріп, глобализмнен бас тар­тып жатыр. Дұрыс-ақ. Бізге де прогресшіл, яғни ба­тысшыл боламыз деп әр­неге еліктеп, әуесқой болуды азайтпай болмайды. Сонда ғана өз жанымызға үңіліп, ес жиятын боламыз. Тіліміз, дініміз қалпына ке­леді деген­­дей. Бүгінгі рухани тығы­­рықты Абай, Шәкәрім көре білген, айтудай айтып, ес­керт­кен болатын. «Пайда ойлама, ар ойла» дегендей.

– Мұхтар мен Қайымнан кейінгі абайтанушылар не жаңа­лық тапты?

– Уақыт бір орнында тұр­майды, ғылым да сол сияқты үнемі дамып отырады. Нақ­ты айтар болсақ, тәуелсіздік дәуірінде ғұлама Ақжан Машани ағамыз «Фараби және Абай» атты кітабында Абайдың Шығысына есік ашты, кеше ғана дүниеден озған Мекемтас Мырзах­метов Абайдың толық адам ілімін зерттеуге жол салды. Ака­демик Ғарифолла Есім Абай хакім деген ұғымды ғылыми айналымға енгізді. Советтік цензура кезінде Абай­ды хакім демек түгіл ойшыл философ деуге қара құлып салынды. Тек қана ақын ағартушы дең­гейінде зерттеп, зерделеуге мұрсат етілді. Кейінгі толқын ара­сынан да мықты абай­тану­­шылар шығатын шығар деп үміттенемін.

– Абай ұрпақтары туралы қандай мағлұмат бар? 

– Құнанбай ұрпақтары­ның тоз-тозы шыққаны белгілі. Сталиндік репрессия кімді ая­сын. Абайдың көп ұрпақ­тары арасынан екеуі ғана жер басып жүр. Бірі – Алматыда, екіншісі Ресейде тұрады. Орыстанып кеткен­дер екен.

– Абайдың 180 жылды­ғында не мәселе баса ес­керілуі керек деп ойлайсыз?

– Иә, биыл – ұлы Абай­дың 180 жылдығы. Ұлы ұстаз­дың мерейтойы еш­қашан ескерусіз қалған емес. Осы жылы да халық пен биліктің назарында бола­рына сенемін. Абайды халық жүрегіне жа­қындатудың амалы –  кемел ой, іргелі ілімдерін мектептің, ЖОО-ның бағдарламасына енгізу деген ойдамын. Педа­гог мамандардан абайтануды игеруді талап ету керек. Нақты биылға келер болсақ, ұлан-асыр той тойлау қажет емес, даңғаза шудан жұрт зәрезап болған. Қаржы Абай жинағын шығаруға құйылса. Қазіргі жинақтар ескіше, хронологиясы түзетілмеген, әр шығармаға түсінік беріл­меген дегендей. Абай жинағы қазақтың бас кітабы емес пе?  Абайтанушы ретінде менің көкейімді тескен осы – Абай кітабын сапалы қылып даяр­лау мәселесі екенін несіне жасырайын?! Әзірге өзімді Абайдың «Сен асықты екен деп, Алла әмірін өзгертпес» деген сөзімен жұбатып жүрмін.

– Президент Абайға қа­тыс­ты толымды пікірлер айт­ты. Рим Папасы жоғары баға берді Абайға. Орталық Азия елдері Абай тұлғасын тану үшін біздің тараптан қандай бастама қолға алын­ғаны дұ­рыс?

– Абайды әлем халық­тары мойындап, бірі ескерт­кіш, енді бірі көше атауын беріп ұлықтап жатқанын естіп жатамыз. Бұл жағынан өкпе жоқ. Бірақ бұлар аздық етеді. Абайдың ең құнды еңбегі – «Тасдиқ»  қазіргіше 38-ші қара сөз. Оны кемеңгер берісі, түркі әрісі ислам әле­міне арнап жазған болатын. Де­мек, осы күрделі трактат­ты Орталық Азия елдері тіл­деріне аударып, түсініктеме беріп тарату – аса маңызды шаруа. Тап осы іс-шара қолға алынса керемет болар еді. Аталмыш еңбек қазақ ойы­ның, даналығының Эверест секілді шыңы. Мұны «Тас­диқты» көп жыл зерттеген адам ретінде айтып отыр­мын. Сұхбатқа шақыр­ғаны­ңыз­ға зор алғыс! AIQYN-ның ойлы оқырманы көбейе берсін!

– Әңгімеңізге көп рақмет!

Сұхбаттасқан 

Гүлзина БЕКТАС

Aikyn.kz