Ел еңсесін тіктеп, азаттыққа қол жеткізгелі өткен тарихымыздың көлеңкелі тұстары, көмескі қалған беттері ақырындап ашылып келеді. Әдебиет майданында тарих сахнасындағы елеулі оқиғалар туралы біршама ақын-жазушы қалам тербеп жүр. Олардың арасында Кеңестік заман тұсында ашаршылық тақырыбына арнап роман жазған Смағұл Елубайдың шығармашылығын атап көрсетуге болады.

Таяуда біз қазақ әдебиеті мен мәдениетінің дамуына қарымды қаламы арқылы үлес қосып келе жатқан жазушының өзімен сүбелі сұхбат құрған едік. Смағұл Елубай бүгінгі қоғамның өзекті мәселелерін қаузап, төл тарихымызға қатысты тың деректерді бөлісті. Жазушының күрмеуі қиын мәселелерді шешуге бағытталған ұсыныстары да жоқ емес.

– Смағұл Абатұлы, сұхбат­тарыңыздың бірінде өркениетті қоғам құру жолында аяққа тұсау салатын, елдің нағыз жауы – жемқорлық екенін айтып қал­дыңыз. Жемқорлық тыйылмай, жұмыссыздық тыйылмайтынын, осының нәтижесінде халық нара­зылығы туындайтынын еске сал­дыңыз. Аға, қазіргі биліктің алы­сып жатқан жемқорлық мә­­се­ле­сімен күресудің балама жолы бар ма? 

– Бар. Оған келмес бұрын жемқорлықтың қаншалықты қауіпті екенін айталық. Жаңа Қазақстанның жауы – жемқор­лық. Өйткені бюджетке қол сұғу – халық несібесіне қол сұғу. Отыз жыл солай болды. Ақыры жабайы жемқорлық Қаңтар қасіретіне алып келді. Қаңтар қалаға келген ауыл жастарының бейбіт шеруімен басталған еді. Қалаға келгенде оларды ешкім құшақ жая қарсы алған жоқ. Қала оларды қара жұмысқа сал­ды. Мардымсыз айлығы шай­лығына жетпей, не үй ала алмай, не үйлене алмай байғұс жастар тайқы маңдай тағдырдың тәл­кегіне ұшырады. Мұндай қалаға шоғырланғандар  саны тым көп еді. Олардың мұңын, үнін тың­даудың орнына сол тұстағы жемқор билік жанталасып өз қалтасын толтырып жатты. Бұл әділетсіздік ақыры Қаңтарға алып келді. Көшеге шыққан жастарды жаңа Қазақстанның ішкі және сыртқы жаулары оп-оңай отқа итерді. «Сіздердің жауларыңыз анау!» деп Ақордаға қарай саусақтарын шошайтты. Сөйтіп, әділеттік іздеген аңғал жастарды жемқорлар отқа да, оққа да итерді. Обалына қалды. Айтпағымыз, осының бәріне кінәлі жабайы жемқорлық еді. Олар сауаты саяз жастардың қолымен от көседі. Қан төгілді. Тағы да айтамыз, Қаңтар дағда­рысының  авторы – жүгенсіз жемқорлық. Жүгенсіз жемқор­лықтың жауы жаңа Қазақстан еді. Бұл күрес әлі жүріп жатыр. Оны жеңу мүмкін болмай жа­тыр. Өйткені олар өліспей бері­сер емес.

«Жемқорлықты жеңудің балама жолы бар ма?» дейсіз. Бар деймін. Жүрегіне иман ұйыған кешегі көшпелілер есік­теріне құлып салмайтын. Өйт­кені олар кісінің сабақты инесін алуға Құдайдан қорқатын. Кешегі 70 жылдық құдайсыз қоғам бізді сол иманнан айырды. Біз Құдайдан қорықпайтын болдық. Халық несібесі – бюд­жетке қол салатын болдық. Өз қалтамыз толса болды, өзгелердің сорлағанын ойламайтын болдық. Қалтамыз толған арам ақша – халықтың адал еңбегі екенін ойламайтын болдық.  Ойымызды ынсапсыздық, имансыздық жайлады. Иманды ұмытып кеттік. Халқымыздың  жүрегіне  мың жылдай ұя салып ұйыған  Ясауи тәрбиесін тәрк еттік. Сол тәрбие, жүректердегі имани тәрбие бізді ұрлық-қарлықтан,  жемқорлықтан сақтайтын ұлы күш еді. Содан айырылып қалдық. Жолда ат басындай алтын жатса да нәпсісіне жеңдірмейтін сол ұлы күштен айырылдық. Қанша заңды қатайт­сақ та жемқорлық сондықтан  жең­діртпей келеді, біздіңше. 

Ясауия тариқаты қазақтың  рухани болмысын қалыптастырды

– Ясауия тариқатының ислам­тануда прогрессивті рөл атқарғаны турасында пікірлерді жиі айтасыз. Осы ретте Ясауия аталатын сол ұлы тәрбиенің халық болмысын қалып­тас­тырудағы рөлі қандай болды?

– Ясауия тариқаты қазақтың  рухани болмысын қалыптастырды. Егер қазақтың өзге халықтан бір өзгешелігі бар болса, оны осы Ясауиядан іздеу қажет. Қараңыз. Кешегі Ұлы Отан соғысы жылда­рында қызыл өкімет Қазақстанға Қиыр Шығыстан кәрістерді, Волга бойынан немістерді, Кавказдан шешен-ингуштарды әкеліп лек-легімен төкті. Өздері ашаршы­лықтан  ашқұрсақ отырса да  халқымыз сол босқындарды құшақ жая қарсы алды. Бір  жапырақ нанын солармен бөлісті. Үйінен ысырылып орын берді. Тоңған­дарын жылытты. Жылағандарын жұбатты. Әлгі халықтар қазақтан көрген осы жақсылықтарын әлі күнге жыр етіп келеді. Ендеше осынау  ағыл-тегіл  адамшылық қазақ болмысына қайдан келді?  Бойымызға мың жылдай ұялаған иманнан келді. Сол сопылық ілімді Ұлы Далаға таң шуағындай тарат­қан Ясауия тәрбиесінен келді. Сон­дықтан да, Абай: «Адамзаттың бәрін сүй, бауырым деп!» айта білді. Гуманизм майданында  жақсылық жасаудан  жарыс бола қалса, сопы­лықтан өткен жүйрікті  табу қиын болар еді. Кешегі қазақтарға тән ағыл-тегіл адамшылық, гума­низм сыры осында деп білемін.    

– Аға, бүгінгі қазақ қоғамының мәдени кеңістігінде есіміңіз кино­драматург рөліндегі шығарма­шылық туындыларыңызбен де көпке мәлім. Мектеп бағдарламасынан бастап Ясауи ілімі мен халыққа сіңірген еңбегі туралы қаншама рет оқы­тылып, баланың санасына сіңіруге тырысқанымызбен Ясауи туралы экранизацияланған бірде-бір туын­ды жоқ. Неліктен қазақ киносында әлі күнге дейін Ясауи бейнесі сом­далмаған?

– Рас, кинода бұл тақырып қозғалған жоқ. Дұрысы қозғай алмадық. Оның үлкен себебі бар. Бұл тақырыпты қозғау үшін бізге тек кино маманы болу аздық ететін еді. Мұрының сопылық сырын сезбей тұрып бұл тақырыпқа қалам тарту мүмкін емес еді. Күпірлік еді. Әулиелер әлемін білмей тұрып Ясауи туралы айту мүмкін емес еді. Бұл тақырыпқа бара алмауымыздың себебі – осы. Бірақ біз бұл әлемді, әулиелер әлемін түсінуге талпын­дық. Пірлердің пірі Қожа Ахметті  тануға талпындық. Содан кейін  ғана  бұл тақырыпқа қалам тарттық. Нәтижесінде, бүгінде «Ясауи» атты сценарий дайын. Қазір өз қолдау­шысын күтіп тұр.

– Шығармашылығыңызға үңіл­сек, Кеңестік заманның өзінде ашар­шылық тақырыбына арнап ро­ман жаздыңыз. Ал бүгінгі азаттыққа қол жеткізіп, еңсесін тіктеген тәуелсіз елде бұл тақырып ойдағыдай кө­теріліп жүр ме? Алда Саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күні келе жатыр. Айтулы күнге қоғам қан­дай дайындықпен баруға тиіс? 

– «Ашаршылық және қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтау туралы» Президент пәрменімен құрылған Мемлекеттік комиссия қыруар жұмыс атқарды. Тақырыпқа қатысты Ресей, Қазақстандағы архив материалдарын том-том етіп шығарды. Алда – ұлттық аза тұту күні. Осы күн аты мен затына сай атап өтілсе екен дейміз. Заты дегеніміз – жоқтаусыз кеткен жарты халық аруағы. Ең алдымен бұл күні бүкіл елімізде мемлекеттік тулар түсірілсе. Экрандарда ойын-сауық шегеріліп, көрермен наза­рына «Ашаршылық және қуғын-сүргін құрбандары туралы» әң­гі­ме­лер, фильмдер ұсынылса. Мешіттер мен шіркеулерде дұғалар оқылса. Одан бөлек, тағы бір тірілер қолға алуға тиіс шара бар. Ол – ашаршылық, қуғын-сүргін құр­бандарына арналған «Аза сарайын» салу. Бұл сарай Лондон­дағы «Мадам Туссоу» музейі үлгі­сінде салынса. Яғни, ішіндегі балауыз мүсіндер Ашаршылық және қуғын-сүргін құрбандарын көз алдымызға «тірілтіп» әкелетін болса. Туристер үшін де, ол заман­нан хабарсыз бүгінгі ұрпақ үшін де сол тарихтың «тірілген» нұсқалары бек әсерлі болар еді. «Мадам Туссоу» музейінде біз сондай күйді бастан кештік.

– Жақында Төлен Әбдіктің Egemen Qazaqstan газетіне берген сұхбаты жарияланды. Ағамыз жазу­шылардың туындыларын шынайы тарих деп қабылдауға болмайтынын, әдебиеттің қарапайым шарттарын ұғынбай тарих қойнауындағы оқи­ғаларды баяндау құптарлық емес әрекет екенін түйреп өтті. Әдебиет майданында қалам тербеп жүрген ақын-жазушылар қазақ тарихы турасындағы тақырыптарды қозғау­ға тиіс пе? Жазушының пікіріне нендей көзқарас танытар едіңіз?

– Талантты тұлға Төлен Әбдік­тің Egemen Qazaqstan-ға берген сұхбатына  Президент Қасым-Жомарт Тоқаев жылы лебіз білдірді. Төлен Әбдік сұхбаты, шынында да, оқырманды бейжай қалдырмайды. Оқырмандар арасында оның, әсіре­се тарих тақырыбын қозғау­шыларға қатысты айтқан  қышқыл ойлары қилы пікірлер тудырып та жатыр. Жазушы атын атамаса да тарихқа өзінше тон пішетін кейбір қаламгерлерді түйрепті. Төлен жазу­шы бәрін емес, әдебиетіміздегі тарихи тақырыпқа жазылған кейбір романдарды түйреген шығар деп түсіндік.

Отаршыл саясатқа бас шұлғымай, ұлттың шынайы тарихын жазу мүмкін болмады

– Ағамыз қазіргі жастар қазақ кеңес әдебиетінің негізін қалаған аға буын жазушылардың көбінің шығар­маларын оқи бермейтінін, оның себебін заман ағымының өзгеруімен, баяғыдай цензураның болмауымен байланыстырады...

– Бұл ауыр да болса ащы шын­дық. Кеңестік қызыл цензураның  заманында қаны тамып тұрған қазақ тарихын шынайы жазу мүм­кін болмады. Отаршыл саясатқа бас шұлғымай ұлттың шынайы тарихын жазу мүмкін болмады. Қазақ әдебиеті үшін бұл қасірет болды. Бүгінгі  жастар соцреализм шығармаларын қабылдамай жатуы осыдан деп ойлаймын. 

Ілияс Есенберлиннің «Қаһары» қара базарда бір қойдың құнына сатылды

– Төлен ағаның тағы бір сөзін алға тартқымыз келіп отыр. Ол «қа­зіргі қазақтың жасы да, жасамысы да баяғы түркілерден қалған рухты, көшпелілер заманын аңсап, оның мәдениеті туралы проза, өлең, мақа­ла жазып, мақтанатынды шығар­ғанын» айтып, шын мәнінде көш­пелілер мәдениеті не деген сауалға жауап береді. Қалай ойлайсыз, бұл расымен әдебиетте әлі күнге дейін ескіліктен, бағзы заманғы қатып қалған таптаурындардан арыла алмай жүргеніміз емес пе?

– Кешегі қызыл империяның қандықол басшысы Сталин 1944 жылы түркі тарихын зерттеуге, насихаттауға ресми түрде тыйым салды. Қазақ тарихын қаузаған Ермұхан Бекмаханов бастаған тарихшылар түрмеге тоғытылды. Бұл қудалау төл тарихқа деген сұра­нысты кемсітті ме, жоқ, тіптен,  өршітіп жіберді. Сондықтан да,  Ілияс Есенберлиннің «Қаһары» қара базарда бір қойдың құнына сатылды. Айтпағымыз, түркілер тарихына тыйым салу – түркілер тарихына деген сұранысты үдетті. 250 жыл бойы өз тарихына шөлір­кеп келген қазақтың Тәуелсіздік тұсында тұңғыш рет төл тарихы тұсаудан босады. Тақырыпқа сұрапыл сұраныс туды. Содан ақын-жазушыларымыз қыза-қыза келе түркілер тарихындағы тиран­дарды да жырлауға көшті. Қай ұлттан екеніне қарамастан қан кеш­кен тирандардың аты тиран емес пе?! Олардың Гитлерден несі кем еді? Олардан ұлттық қаһарман жасау, әрине қателік еді. Бұл жерде мен Төлен жазушы жағындамын. Бірақ мен көшпенділер мәдениетін толық жоққа шығаруға қарсымын. Рас. Көшпенділіктің уақыты өткен еді. Отырықшылыққа өтетін кез келген еді. Солай деп қазақты Голо­щекинше Ұжмаққа таяқтап кіргізу неге алып келді? Көш­пелілердің қара шыбынша қы­рылуына алып келді. Отырық­шылыққа мүлдем бейбіт түрде де өтуге болатын еді. Халықты қыр­май. Осы тәсілді Голощекинге алашордашылар атынан Смағұл Сәдуақасов айтты. 

Ашық айтты. Соны айтқаны үшін олар қара тізімге ілікті. Басы кетті. Ата-бабамыз көшпелі болғандық­тан тарихтан таяқ жедік деуге менің аузым бармайды. Зұлымдық импе­рия­сымен көрші отырғандық­тан таяқ жедік десек, әділін айтқан боламыз. Қараңыз! 1897 жылғы жалпыресейлік тұңғыш халық санағы бойынша қазақтар бүкіл Орталық Азия көршілеріміздің жалпы санынан екі еседей көп болды. 4 млн 84 мың кісі. Қырғыз­дар 200 мың, өзбектер 750 мың болды. Содан бүгінге дейін ашар­шы­лықты бастан кешпеген көрші­леріміздің табиғи өсімі 28-30 есе көбейді. Ал большевизм тұсында 3 ашаршылық бастан кешкен біз  небәрі 3 есе  ғана көбейіппіз. Егер 3 ашаршылыққа ұрынбасақ, біз де  табиғи өсіммен 28-30 есе көбейіп, бүгінде 100 миллионнан асқан алып ел болып отырар едік. Солай көшпелілік тұсында біз көп болдық.  Ол аз байлық па?! Көшпелілікте кемшілік көп. Бірақ сол көшпелі ата-бабамыз бізге басты байлық – ел байлығы мен жер байлығын қалдырды ғой! Сол байлық үшін ғасырлар бойы ат белінен түспей алыспап па еді?! Ендеше сол ата-бабалар аруағына қанша тағзым етсек те көптік етпейді, ағайын!

Көшпелілік тұсында қазақтың көбеюінің тағы бір себебі болды. Отырықшылар қаласын тастап кете алмай омалып отырғанда жау қала халқын жаппай қылыштың жүзінен өткізетін. Ал көшпелі қазақ ауылы ел шетінде жау төбесі көрінгеннен-ақ кең даланы бетке алып көше жөнелетін. Ел шетінен кірген жау сөйтіп ауылдың орнын сипап қала­тын. Қазақты жаппай қыра алмай­тын. Өйткені көшпелі ауыл өте мобильді болды. Кең дала оларды жойқын жаудан құтқарып отырды. Кең дала олар үшін стратегиялық рөл атқарды. Жаппай қырғыннан көшпелілерді құтқарып отырды. Көшпелілердің 1897 жылғы санақта Орталық Азия отырықшы елдері­нен екі есе көп болуының бір  себе­бі осында.

Осы орайда халық саны әңгіме болғаннан кейін бір мәселені айтпай кетуге тағы болмайды. 

Ол – большевиктік лаң тұсында жерін тастап дүниенің төрт бұрышына торғайдай тозып кеткен қазақтың бүгінде шетелде жүрген 4 мил­лиондай ұрпағын ата-жұртқа көшіру мәселесі. Бұл мәселе тәуел­сіз Қазақстанның күн тәртібінен ешқашан түспеуге тиіс. Сол шетел қазақтарының ата-жұртқа оралуы жолындағы кедергілер түгел алы­нып тасталуға тиіс, ағайын! Тәуел­сіздігіміз тұғырлы болсын десек. Мына қысқа күнде қырық құбылып жатқан заманда тіліміз, дініміз, діліміз түгел болсын десек...

Сырт көздің бізге берген бағасы тіл майданында көзімізді ашқандай болды

– Тіл мәселесіне ойыссақ. Қазір көп­теген қазақ отбасының өз балаларын орыс мектепке беретінін жиі байқаймыз. Өкініштісі, бұл үрдісті уақыт өте келе санамыз да үйреншікті құбылыс ретінде қабылдап бара жатқан сыңайлы. Бұл ретте «тәуел­сіздік» мәрте­бе­сін алып, жаһан­мен тере­земіз теңессе де ана тіліміздің дең­гейін құлды­ратып алған жоқ­пыз ба де­ген сауал туын­дай­ды. Мұның тү­бі қайда алып барады?

– Ана тілімізге ат­үсті қарау жақсылыққа апармайды. Қараңыз! Жаһандану деген жал­мауыз ай сайын әлемде 2 тілді жал­мап келеді. Жұтып келеді. Яғни, ай сайын 2 халық тарих сахнасынан көшіп жатыр деген сөз. Келместің кемесіне мініп кетіп жатыр деген сөз. Бұл драма біздің көз алдымызда өтіп жатыр. Екі апта сайын бір тіл өшіп, екінші бір тіл өсіп жатыр. Бір тіл бір тілді жалмап жатыр, жұтып жатыр. Мына жаңа ғасырдағы жаһандану жаңалығы – осы. Осынау ғасыр драмасын көріп отырып тіл үшін күреспеу, ең болмаса өз отбасыңда өз тіліңді сақтай алмау, қорғай алмау түптің түбінде қандай қасіретке алып баратынын айтып отырмыз. Ашық айтып отырмыз: тілің бар болса – барсың, тілің жоқ болса – жоқсың. Путин: «Іс жүзінде Қазақстан – орыстілді ел» деді емес пе? Сырт көз – сыншыл. Сырт көздің бізге берген бұл бағасы тіл майданында біздің көзімізді ашқандай болды. Біз ауыр да болса ащы шындықты естідік. Ендеше бұл ащы шын­дықты мойындап, тіл май­данында батыл да бетбұрыст­ы шешімдер жасайтын кез келді деген сөз. 

Соның бірі – мемлекеттік балабақшалар мен мектептерді түгел бір мемлекеттік бағдар­ламаға көшіру дер едік. Яғни, мектептерді қазақ, орыс деп бөлмей бір мемлекеттік бағдар­ламаға көшіру. Ұлтына қарамас­тан бұл мектептерде барлық бала бірге оқыса. Мектепті бітірген балалар қазақ, орыс тілдерінде сайрап шықса. Олар Қазақстанда жұмысқа орналасқанда тілдік негізде ешқандай кедергілерді көрмейтін болар еді. Қазақ мек­тебін бітірген Герольд Бельгер Қазақстанды қалай сүйсе, мұндай мектепті бітіргендер де  Қазақстанды солай сүйген болар еді. Айналып келгенде алдағы 10 жылда тіл мәселесі өзінен-өзі шешілер еді. Ортақ тілдің арқа­сында отандастарымыз ұлтараз­дық, жікшілдік деген кеселдерден құлантаза  айығар еді. Өйткені өз тілін білетін өзге ұлт өкілдеріне деген қазақ құшағы қашанда ашық. Мұны күнде көріп жүрміз. Бельгерді қазақ бауырындай жақсы көрді. Бельгер де қазақты жақсы көрді. Тілдің арқасында. Ортақ бағдар­ламамен оқытыла­тын осындай мектепті бітірген­дер арасынан ертең Бельгерлер қаптап шықпа­сына кім кепіл?! Біз сонда Қазақ­станда бұрын-соңды болмаған, шынайы қазақ­стандық патрио­тизмнің салтанат құрғанына куә болар едік. Бір атаның баласын­дай бұл бауыр­лас­тық ел эко­номика­­сы­ның дамуы­на да оң ықпал ететін  зор жемісті дүмпу болар еді. 

– Әңгімеңізге рақмет, аға! Ғұмырлы болыңыз!

Сұхбаттасқан

Алтынай БАУЫРЖАНҚЫЗЫ

Aikyn.kz