Сара Латиева – «Мен соғысты көргенім жоқ», «Бұлбұл», «Хадиша Бөкеева», «Туған жердің түтіні» кітаптарының авторы. Деректі проза жанрында қалам тербеген жазушының қазақ журналистикасына сіңірген еңбегі де ұшан-теңіз. Бүгінде қалам ұстаған қазақ қыздарының көш басында тұрған қаламгермен әңгімеміз әдебиет төңірегінде өрбіді.

– Қазақтың үш бірдей қаламгер қызын, яғни Шәрбану Бейсенова, Мағира Қожахметова үшеуіңізді журналистикаға алып келген Тау­ман Амандосов екені белгілі. «Қа­зақ қыздары журналист бола ал­майды», «Қазақ қыздарынан ақын шықпайды» деген стереотипті бұз­са да, қалам ұстаған қыздардың соңы­нан осы бір пікір қалмай келеді. Неге?

– Журналистикаға келген сәтте «Тауман Амандосов ай­тыпты» деген сөзді естіген жоқ­пыз. Бұл – түбірімен қате, бер­тінде шыққан әңгіме. Мұны кім­дердің және неге шығарғанынан да хабардармыз. Мұның сендерге еш қажеті жоқ. Тауман Амандосов қазақ қыздарының журналист болғанын қаламады емес. Кері­сінше, журналистикаға келген қыздардың ары қарай жұмыс істеп кететін жағдайы қалай бо­лады деп алаңдады. Тауман аға журналистиканы бітірген қыз-жігіттердің барлығы дерлік елдің игілігіне қызмет етуін қадағалап отыратын. Оған қоса, журналис­тикаға оқуға түсуі үшін міндетті түрде екі жылдық қызмет стажы болуы тиіс еді. Мұның қисынды тұсы да бар. Кез келген жас – өмірді көруі қажет. Тұлға болмаса да, соған жетеқабыл ойлай алатын адам болып қалыптасқаны жөн. Содан кейін, ол өзіне қандай мамандық қажет екенін таңдай алады. Біз – 1965 жылы оқуға түстік. Шәрбанға «мектептен келдің» деп, құжаттарын бірден филоло­гияға қабылдаған. Кейін оқуға қабылдайтын тұста Шәрбанды журналистикаға алып келген Тауман аға болатын. «Мына бала­ның жазуында ерекше бір нәрсе бар» деп құжаттарын фило­логия­дан алып, журналистикаға қабыл­датты. Қыздардың журналист болғанын қаламайтын декан осы­лай істер ме еді? Екінші курстың басында сабаққа келгенімізде шашы үрпиген, көзәйнегі табақ­тай бір қыз отырды. Ол бұрын бізде жоқ болатын. Сөйтсек, бұл Мағира Қожахметова болып шық­ты. Ол Көкшетауда кітап­ханашы болып жұмыс істеген, Қыздар институтының кітапхана­шы бөлімінде сырттай оқып жүр­ген қыз екен. «Журналист болғым келеді» деп Тауман ағаға келіпті. Ол кісі Мағираның ой орамына, логикасына қарап, бізге қабыл­дапты. Бұл да Тауман ағаның журналистикаға, оның ішінде қалам ұстайтын қыздарға екі есе жаны ашитын педагог екенін танытса керек. Жанашырлығы өз алдына, адам танитын айрықша қасиеті болды.

– Тауман аға сіздің қалам­гер­лігіңізді қалай бағалады?

 – Қанша бала журналистикаға оқуға түссе, Тауман аға соның бә­рі­нің жазған-сызғанын қадағалап, оқып жүреді екен. Мағираның да жазғандарын оқыған соң, ұнатып бізге қабылдаған ғой. Менің де екі жылдық стажым болды. О баста мектеп бітіргенде тобымызбен «қойшы боламыз» деп, қойға кеттік. Қойда жүрген мені жур­налист қылған сол кездегі Жәні­бек ауданының екінші хатшысы, марқұм Оқас Әлмұханов еді. Бүкіл мәдениет, әдебиет, идеология мә­селесіне сол кісі жауапты болатын. Мектеп бітіретін жылы жазған шығармамды оқып, «мына бала­ны газетке алу керек» деп аудан­дық газетке алмақшы болыпты. Комсомол секретарына «қойға барамын» деп берген уәдем бар еді. «Сенсіз де қой бағылады. Га­зетке кел» дегеніне қарамай, қойға кеттім. Бір жыл қой бақтым. Келесі жылы Оқас аға тағы шақырды. «Үлкен кісі бір емес, бірнеше рет шақырды. Ұят бо­лады. Сенің қабілетіңді бағалаған соң шақырып отыр» деп анам ұрысқан соң, келістім. Аудандық «Октябрь туы» газетінің жанынан радио торап ашқан екен, соған қызметке алды. Қалай болғанда да, Тауман ағадай деканымды да, журналистикаға әкелген хат­шыны да ұятқа қалдырған жерім жоқ деп ойлаймын. Біздің ерек­шелігіміз сөзімізге де, өзімізге де талап қоя білгеніміз деп шама­лаймын.

– Журналистиканың ыстық-суығына күйіп жүрген жанның деректі шығарма жазуына не түрткі болды?

– Оған бірдеңе түрткі болды деп айта алмаймын. Бұл да адам­ның жан қалауы. Жалпы, ол шы­ғарманы тап-таза деректі деп те айтуға болмайды. Деректі негіз­дегі көркем эссе. Яғни, бір адамға жасалған құрмет деп айтар едім. «Бұлбұлды» жазуға не себеп болды дегенге келер болсақ, бұл шығарманы ойламаған жерден мойныма алдым. Марқұм Жәні­бек Кәрменовпен бір күні көшеде кездесіп қалдық. «Жаңадан ашылған «Жалын» баспасының «Өнер» бөліміне қызметке келдім. Қазақтың өнерлі азаматтары туралы «ЖЗЛ» сияқты игі бастама бастағалы отырмыз. Өнерді жазып жүрсің ғой. Ойыңда бір нәр­се болса, бізге кел» деді. «Күләш­ті жазайын» дедім. Бұл аузыма қалай түскенін кім білсін?! Күләштің әнін жақсы көріп тыңдаймын. Анам да әнші. Сол әнге деген құмарлық бәлкім, осы ойға итермелеген. Жәнібек салған жерден: «Ой, жақсы болды ғой. Жазып қояйын», – деп өзіне түртіп алды. Содан бір күні: «Сәке, өзің сияқты ниет білдірген адамдарды баспаға жинап жатырмыз. Редакторға кел», – деп хабарласып тұр. Барсам, Тұрсын Жұртбай – Қалибек Қуаныш­баевты, Хабиба Елебекова – Жүсекеңді, Кәукен ағай – Шә­кен­ді, Райымбек Сейітметов – Серағаңды, Әмірхан Бөриев – Әбілхан Қастеевті жазбақшы екен. Сөйтіп, он адам келісім­шарт­қа отырып шықтық. Жалпы, кейбірін сырттай білсек, кейбі­ріміз бір-бірімізді жақсы танимыз. Соның ішінен Рекең ғана жаза алмады. Енді оның себебі – әр­түрлі. Мәселен, менікі Күләштің 60 жылдығына болатын, бірақ баспа оны шығара алмады. Сол кезде «Өнер» баспасы ашылып, «Жалындағы» өнерге қатысы бары соған ауысты.

– Күләш Байсейітова туралы ақиқатқа да, аңызға да бергісіз әңгіме көп болды? Оны қалай елеп-екшедіңіз?

– Күләшті көрген, жақын араласқан, құйтырқы әңгімеге жібермейтін, ақиқатын анық білетін және оны сыйлаған адам­дармен сұхбаттасып, пікірлестім. Мәселен, Ғабит Мүсіреповпен төрт жарым сағаттай әңгімелес­кем. Міне, осы маған дұрыс бағыт берді. Негізі, ел алдында жүрген кез кел­ген тұлға туралы аңыз да, әңгіме де көп болады. Күләш Байсейітованың атақ-даңқы қалай өрлегенін өзіңіз де жақсы білесіз. Бірінші болу қашанда қиын. Біз Күләшті өткен уақыт­пен ғана сараптап қараймыз. Бірақ біздің заман мен оның өмір сүрген заманы басқа. Біздің уақыт­та бірнеше сопрано, бір­неше тенор бар. Бір сөзбен айт­қанда, таңдау мол. Жаңадан ашылған театрдың басты әншісі болу оңай емес. Күләштің траге­диясын сол кездің өзінде ғана емес, бүгінде де түсіну қиын. Ел­ден естігенін әркім өзіне қарап елеп-екшейді. Бірақ біз Күләш бола алмаймыз. Оның іші-сыр­тын, ойында не болғанын, қандай болғанын нақтысын біле ал­маймыз. Сондықтан мөлшерлеп қана айтамыз. Суреткер ретінде түсінгенім, Күләш – бақытсыз адам. Біреулер «жап-жас кезінде-ақ атақтың бәрін алды» деуі мүмкін. Ол оны сатып алған жоқ. Алланың берген дарынының арқасында қол жет­кізді. Әкесі оларды тастап кеткен. Ақиқаты, Күләш шешесімен, сіңлісімен Алматыдағы Айтбек деген немере ағасына келеді. Оның өнерді армандайтын да шамасы болмады. Ол кенеттен биік шыңнан көрінді. Өзінің оған қалай шыққанын да түсінбеген. Музыкалық білімі жоқтығы бы­лай тұрсын, мектептің өзін түрлі себеппен тиіп-қашып оқыған. 7 кластық ғана білімі бар. Музы­калық театр кейін Опера балет театры болып ауысқанда, Диань­ди деген итальян мұғалім болды. Күләш білімді содан ғана алған. Ж.Пуччинидің «Чио-чио-санын» орындаудың өзі кез келгеннің қолынан келмейді. Тіпті айтқан­ның өзінде әркімнің жүрегіне жеткізе алмайды. Ал ол 39 жасын­да соны орындап шықты және қалай орындады?!

– Күләш Байсейітованы «Қа­зақтың бұлбұлы» деп кім атады?

– Наталия Сацтың естелігінде былай жазылған: «Шынымды айтқанда, қазақтың театрын да, әншілерін де білмейтін адаммын. Бірақ Күләшті көргеннен кейін, онымен жұмыс істегеннен кейін, пікірім толығымен өзгеріп кетті». Н.Черкасов, Ю.Завадский, В.Барсова секілді өнер майтал­мандары Күләшті тыңдап, «бұл қалай?» деп таңданған. Күләшті «Казахский соловей» деп айтқан негізінен А.Нежданова болатын. Бірақ кейбіреулер Сталин десе, енді бірі Ғабең айтқан деп жатады. Бірақ ол атты Антонина Нежда­нова қойған. Оның үстіне Күләш сымбатты, аса керемет сұлулық­тың символы болған емес. Аяғы қисықтау, жауырыны еңкіштеу болыпты. Бірақ сахнаға шыққан­да, ол өзгеріп кететін. Міне, іштен шыққан өнер – осы. Біртуар деген қайтадан тумайтын, үйре­нуге болмайтын нәрсе.

– «Бұлбұлды» жазғаннан кейін Күләш жайында талай мақаланы оқыған шығарсыз, айтылып жүрген жағдайларды да естегін боларсыз. Қадыр ағаның «Иірімінде» Ғабит Мүсірепов пен Күләшқа байланыс­ты оқиғалар суреттелген. Тіпті ке­зінде «Жас Алашқа» басылып, ел ара­сында сөз болып кетті. «Иірім­дегі» Күләш бейнесіне қалай қа­райсыз?

– Осыған байланысты өре түрегелген бір ғана адамның пікі­рін оқыдым. Күләштің сіңлісімен бірге университетте оқыған екен. «Студент кезімізде ол кісінің үйіне барып жүретінбіз. Бұл – қате пікір. Ол кісіні олай деп ай­туға болмайды» деп шыр-пыры шығып, ара түсті. Меніңше, Күләш пен Ғабең деген нәрсе мүлдем айтылмау керек. Өйткені Ғабеңнің әйелдер туралы көзқарасын байқадым. Оның сұлулыққа, әдемілікке айтқандары бар. Соған қарап-ақ Күләш Ғабеңнің талғамындағы адам емес деп толықтай айта ала­мын. Бірақ ол да біз секілді екі аяқты, бір басты пенде болатын. 24 жасында КСРО Халық артисі деген лауазымын алып, оны көтеріп жүрудің өзіне қаншама күш керек. Оған қоса, оның үй ішін­дегі жағдайын ешкім есеп­темейді. Ғабит Мүсіреповтің өзі «Күләшті періште демеймін. Бірақ ол өмірде де, өнерде де адал адам болатын» деп айтқан. Қанабек Бәйсейітовті көрдім. Таза феодалдық көзқарастағы адам болатын. Өзі денелі, мойны қысқа, иықты еді. «Ойпырмай, Күлеке! Осы ақ борықтай қалпы­ңызбен Қанекеңді қалай таңда­дыңыз» десе, Күләш «Е-е, қыздар-ай! Айтпайтын нәрсені айтып қайтесіңдер» деген еді, жарықтық» деп марқұм Мәриям апай айтып еді. Қанекеңнің бетінде қорасаннан қалған дақтары болыпты.

– Қадыр ағаның «Көбіне айна­ның бер жағына ғана қарап, оның арғы бетіне үңіле бермейсіздер. Айнаның арғы бетінде не барын «Иірімде» жаздым, бірақ оқырман қабылдамады» дегені бар еді. Мә­се­лен, сіз жазған кейіпкеріңіздің арғы тұсына үңіліп көрдіңіз бе?

– Әрине, сондықтан кей мә­се­лелерін кесіп айтып отырмын. «Күләшті періште» деп айтқаным жоқ, жазғаным жоқ. Екі аяқты пенде ешқашан періште бола алмайды. Қазақ қабылдауға тиісті нәрсенің бәрін қабылдайды. Қа­зақтың басқа ұлттан аласы жоқ, ойының өресі бәріне жетеді. Егер бірін қабылдамаса, демек ол қазаққа тән болмағаны. Қадыр ақын жазғанына өзі жауап берді. Ол да пенде. Айнаның қай тұсы­нан қарағысы келді, соны жазды.

– «Тура айтқан туғанына жақ­пайды». Десек те, шындық айты­луы керек. Бұл тұрғыдан келгенде, ақиқаттың бәрін айта алдыңыз ба?

– Шындық айтылу керек, бірақ ол – қандай шындық? Бексұлтан Нұржекеев «Осы Күләштің үстінен жазылған арыз туралы не білесің? Ол туралы кітап жазып жүрген соң, сенің моральдық құқың бар. Арыздың түпнұсқасы бар ма екен, соны көрсеңші» деп сұраған. «Арыз жазғанын білемін. Қанекеңмен әңгімелескенсіз, «Күләштің соңғы көктемі» деп жазып жүрген адамсыз. Өзіңіз неге көрмейсіз?» дегенімде, «Дәл соған қолым жетпеді. Оған отбасының келісімі керек екен» деді. «Аға, оны алға­нымен не істейміз?» дегенімде, «Ел-жұрт шындықты білу керек» деді. «Егер сол арыз жазғандардың атын аймандай етіп жазып қойса, Күләштің жүйкесі орнына түссе, ол қайтып келсе, қаланың кез келген ағашына жазып кетер едім. Маған бұның керегі жоқ» дедім. Кейін Шамғон Қажығалиев жеті адам деп айтқан екен. Шын­дығында алты адам болған, оны білемін. Жетіншісі – осыны ұйым­дастырған адам болуы мүм­кін. Оның біреуі Күләштің ор­нына Пекинге барды. Ол – ақиқат нәрсе. Олардың біразы дүниеден өтіп кетті. Оның ұйымдасты­рыл­ғаны да нақты. Әйтпесе, Қытайға барардан бұрын сол арызды неге жазбады? Бұл өзі абыройсыз әңгіме. Күләшқа бұдан бірдеңе қосылады деп ойламаймын. Қа­заққа абырой әпермейді. Сон­дықтан «жабулы қазан жабулы күйінде қалғаны» дұрыс.

– Күләштің өлімі неге құпия деп айтылады?

– Күләштің өлімі – құпия. Өйткені ол кезде қасында ешкім болмаған. Ол жайында Қанекең кітабында: «Ол кезде Мәскеуде едім. Күләш хабарласып, «бір есе­бін тауып мені Мәскеуге ша­қыр­тып алшы, шаршап кеттім» деді. Сол кезде Мәскеуде театр­лардың он күндігі өтіп жатқан. Келіп соны көрді. Жұмысым бітіп, қайтатын болдым. Күләш болса «бір шаруаларым бар, бір-екі күнге қаламын. Билет алғанда хабарласамын» деп қалып қойды» деп жазған. Ұрып, соқты дейтін арыз жоқ, қасында болдым дейтін ешкім жоқ. Жүрегі ауырып, қай­та-қайта ауруханаға түсіпті деген дерек жоқ. Ақиқаты, ол қо­нақүйдің ваннасында қайтыс болған. Күләш тура сол арызды оқыған сәтте қайтыс болған жоқ. Соңғы рет «Қыз Жібекті» айтып, Мәскеуге барып, қайтыс болды. Оның өлімін жұмбақ демегенде не дейміз? Күйзеліс болған шығар. Костюм тігіп, репертуар бел­гіле­ніп, Пекинге әне-міне жүремін деп тұрғанда арыз шықты. Әрине,төбеңнен жай түскендей болады. Мұндайда кім-кімде есеңгіреп қалады. Оның үстіне арызды жазғанның кім екенін көрсетіп тұрса, екі есе ауыр тиеді. Берірек келген соң, Кәукен Кен­жетаев «біз де қателестік» деп газет бетінде мойындауы – аза­мат­тық. Бірақ ол да тарқатып, ештеңе айтпады. Бірнеше спек­такльде әріптес болғанын, гастрөлдерге бірге шыққанын, үй ішімен араласатынын жеткізді. Оған қоса, Күләштің үй ішін­дегі жағдай нашар болғанын бәрі біледі. «Балаларыма қадағалап отырып, тәрбие бере алмадым» деген өкініші болды. Алайда оның балаларына тәрбие беретін уақы­ты болмады. Былайша айтқанда, Күләштің маңдайына жазылған тағдыры. Ең қызығы, Күләшта қызғанатын ештеңе жоқ еді. Себебі, ол ешкімнен ештеңе қыз­ғанған емес, оны білген де жоқ. Күләштің бар арманы – қазақтың балалары консерваторияны толық бітіргенін қалайтын. Арман таусылған ба? Күләш та адам баласы.

– «Бұлбұлдан» соң, «Хадиша Бөкеева» туралы жаздыңыз. Ха­диша апайдың өмірі неге қызық­тырды?

– Өнер, мәдениет – менің таң­даған бағытым. Хадиша апай­ды жазуымның да өзіндік себебі бар. Оны жазу да – Күләш сияқты кенеттен туды. Жоспарланбаған дүние. Біріншіден, Хадиша апай – менің жерлесім. Ол кісі де оралдық. Хадиша Бөкееваның спектакльдерін тамашаладым. Ойнаған рөлдерін көрдік. Мехребану, Сәуле, Қарлыға, Әйгерім – бұлардың бәрі Хадиша Бөкееваның өзі жасаған айрықша рөлдер болатын. Ол ешкімді қай­талаған жоқ. Біздің театр туралы түсінігіміз де – әуесқойлық. Ол кісінің сахнада өзін-өзі ұстауы, партнерімен байланысы – ерекше көзге түсіп тұратын. Образда­ры­ның әртүрлілігі өз алдына, ол кісі тәкаппар, жанына жақын бару мүмкін емес көрінетін. Өмірде де солай болатын. Топтың ішінде ерекше көзге түсетін еді. Байғали Досымжанов – ерекше дауысты әнші. Өнердің екі саласында жүр­ген әрі оны биіктеткен тұлға­лар­дың бір отбасында болуы қы­зық­тырған шығар.

– Қазақ журналистикасының бүгінгі жағдайына алаңдайсыз ба? Сізді не мазалайды?

– Қазақ журналистикасының қазіргі жағдайына алаңдайтындай мәселе көп деп айтуға болмайды. Біз журналистика дегенде тасқа басылған, қолға ұстап оқитын басылымдарды азайтып, интернет журналистикаға біртіндеп еніп барамыз. Уақыт жылдам өтіп жатыр. Оған адамдар ілесуі тиіс. Табақтай газетті оқып отыратын уақыт жоқ дейміз. Бір жағынан, бұл пікірдің де жаны бар шығар. Бірақ журналистиканың өзі бір күндік шаруа. Күнде шығатын га­зет күн сайынғы міндетін атқаруы тиіс. Оны оқушылар «әлгі газет ке­лм­еді ғой» деп іздеуі қажет. Қазір басылымдардың тиражын азайып кетті. Басылым мен интер­нет – тікелей бір-біріне балама болатын нәрсе емес. Ол – жыл­жып жатқан уақыттың бей­несі. Әрине, бұдан елу жыл бұрын мұндай нәрсе ешкімнің ойына келмеген. Кіп-кішкентай «Қазақ­стан пионері» деген газеттің өзінің тиражы – 300-400 мың. «Ле­ниншіл жас» жарты миллион­нан асты. «Мәдениет және тұр­мыс» журналының таралымы 800 мыңға жеткен кездері бар. Қазір халықтың саны 18 миллионға жетті деп жатырмыз. Ол кезде халық саны әлдеқайда аз болды. Соған қарамастан газет-журнал­дың тиражы көп еді. Бұл – сол уақыттағы адамдардың талабына қарай болған нәрсе. Қазір уақыт басқа дейміз. Дегенмен қағазды қысқарту – біздің халықты дамы­тады деп ойламаймын. Керегін іздеген адам қай кезде де уақыт табады. Кітап та солай, газет те солай болмақ. «Газет – халықтың көзі, құлағы һәм тілі болуы керек» деген пікірді қостаймын. Қазақ өр­кениеттен қалмай, уақыт көшіне ілесіп отыруы тиіс десек, тасқа басып отыруымыз қажет. Ең бірінші, ұлттың идеологиясын көрсететін – газет-журналдар. Халыққа жетпеген сөздің қажеті жоқ. Интернет барлығына қол­же­тімді емес. Шалғайдағы ауылдар интернетке қол жеткізді деп, тағы айта алмаймыз. Ал дамыған жас­тар интернеттен қол үзіп кете ал­майды. Ол – өз еркі. Ала таңнан қара кешке дейін интернетке байланып отыра алмайтынымыз тағы бар. Сондай сәтте басылым да өз рөлін атқарады. Жалпы, ха­лық нені талап етсе, соны беру – міндет. Баспасөз керек пе, ба­сылымын оқысын, интернетті қажет ете ме, соған қарасын. Екеуін бір-біріне қарсы қоюдың жөні жоқ деп ойлаймын. Осыдан мәселе туындатуға тағы болмай­ды. Біздің де кезімізде «газет оқылмайды, телевидение басып кетеді» деген пікірлер болды. Оқылмай қалған газет жоқ. Жақсы журналистің қашан да қауымы бар. Соған көзім жетеді.

– Әңгімеңізге рақмет!

Әңгімелескен Гүлзина БЕКТАС